Kai aku nui, kai aku rahi, kai aku whakatamarahi ki te rangi, tēnā tātau. E tika ana me mihia ngā karangatanga maha e tuitui nei i a tātau ki te reo Māori, ā, rātau mā kua wehe ki te huinga o ngā kahurangi, okioki ai. Ki a tātau te hunga ora, te hunga e whanawhana tonu ana i te mata o te whenua – kia ora rā. Ki ngā tini tauira o te ao Māori, e whai nei i ngā ikeiketanga o te mātauranga, kia ekea ngā taumata o te mārama, o te mōhio, o te kōrero; hai urunga matua ki ngā kokenga whānui o te ao, ka nui te mihi. Otirā ki a tātau e whārōrō ana i ngā moenga..Matiki! Maranga! Kia ora!
Matiki! Maranga! Me whakanuia ka tika te kaupapa nānā ngā ekenga whakarauora reo i korakora, ā, ko te wiki, ko te rā i tukua Te Pētihana o Te Reo Māori. Koinei te tono i tā mokoa e te 30,000 tāngata o te tau 1972, koinei te tono i arahina e te rangatahi Māori o taua wā, koinei te tono i kawea e ngā ahorangi o taua wā, kai roto i a tātau ngā hua – ko tātau te whakaputanga.
Koia pū te karanga, koia pū te rongo, nā te reo Māori tātau i maranga ake, kia ora anō ai tō tātau reo rangatira. He uri tātau nā te toto heke, te tīpare here ki te ūkaipō; he momo nō ngā atua, he momo nō te kahaki, he momo nō te Pākehā, he momo nō mai rānō. Ka mutu, ka puta te karanga, ka rangona te karanga, ā, ka haere – he pakanga mutunga kore. Kua rangona nuitia e ngā reanga whakatipu te ngarongaro o te reo Māori, me te matekai mō te reo Māori.
Nā te Pētihana, ka hua mai ko te rā me te wiki o te reo Māori. Ka puta, ka rongo, ka haere.
Nā te Kōhanga Reo, ka whakatipuria ngā pīpī paopao kōrero Māori. Ka puta, ka rongo, ka haere.
Nā te Kura Kaupapa Māori, ka ākona e te tamaiti Māori ngā marau o tōna ao i roto tonu i te reo Māori. Ka puta, ka rongo, ka haere.
Nā Te Ataarangi, ko ngā pakeke ako i te reo Māori. Ka puta, ka rongo, ka haere, ka tukuna anō ki ngā reanga whakatipu.
Nā Te Taura Whiri i Te Reo Māori, nā Ngā Reo Irirangi Māori, nā ngā tini whakakokenga o te ao Māori o roto i ngā tau, kua ara ake ngā reanga tokomaha e mārama nei ki te reo kōrero o Ngāi Māori – ka tahuri a Niu Tīreni, ka hipoki!
Ka haere te wā, ka kōrerotia te reo me ōna pānga maha, ka tipihaurarotia ngā manapou whakaea i ngā tikanga e hāngai ana ki te reo, arā, ko te mokopuna te kaikōrero reo Māori, ko te pakeke e whaiwhai nei i a ia. Kua tipihaurarotia ngā ariā e hāngai ana ki ‘te tamaiti ākona ki te kāenga, tū ana ki te marae, tau ana.’ Ehara i te katoa, engari te nuinga. Ko te mutunga iho, ko tātau te hunga nohinohi i rumakina ki te ao ako i te reo, ka riro kē mā tātau te haepapa tuku i ngā tikanga o te ao Māori; heoi anō e hika mā, puritia tērā hōiho – ‘kai runga te kōrero, kai raro te rahurahu’. He ao anō tō te whakamana i ngā kawa me ngā tikanga e takina ai i te marae, i ngā pae kōrero, i ngā ātea tapu o tōhou iwi, o wōhou tīpuna; kai reira kē te haepapa, kai ngā marae kāenga kē tō tūnga.
“Ka noho au i konei, ka whakaaro noa; me pēhea rā te huri a te ao katoa.
Ngā rongo kino e tukituki nei i te takiwā. Ngā whakawai e hau nei, ngā tamariki.
Kua kore noa he ture hei arataki. Te mana te ihi ka takahia mai.
Kia kaha tātau ki te whakahoki mai, te mauri ora me te wairua. Aue! Ngā iwi e!”
– Te Kumeroa Ngoingoi Pēwhairangi
I a au e noho ngākau iti nei, ka whakaaro noa mō te huarahi o te reo Māori i waihangatia e waku pakeke o te wā kāenga – kia ora ai te reo ake o Ngāti Porou ki roto i āua, ka whakaaro anō hoki ki ngā tini hōkai a tēnā iwi, a tēnā uri o te ao Māori, i te whakarauoratanga o te reo Māori whānui. Ka whakaaro ake ki ngā āhuatanga e kaurori nei i te wairua o te tauira ako i te reo, me te aha; ko tātau kē ngā kaiwhakataunu i te taumata reo, i te mita o te reo, me ngā tikanga e haere ngātahi ai ki te reo kōrero o tēnā iwi, o tēnā uri – “Te tao rākau e taea te karo, te tao kupu e kore e taea te karo. Koi riro i a Taotaoriri.” I puia ake ngā niwha ā-iwi i ngā niwha o te ao nehe; heoi anō he māramatanga tērā nō rātau e kaingākau ana ki ngā kōrero o nehe rā. Waihoki, ki te hunga o roto tonu i taku reanga, ko te taumata kōrero, ko te panekiretanga o te kaiako (te hikurangitanga rānei lol), ko te tū whakapehapeha; koinei katoa ngā arero taiaha e tauwehe nei i a tātau te hunga ako i te reo, ahakoa te taumata – mōhio pai kautau ki a kautau, otirā tātau ki a tātau lol. E mea ana te kōrero, nō ngā rangitūhāhā te reo Māori, e mea ana te kōrero he ira atua tuku iho tō tātau; engari kei wareware i a tātau, TEKAU-MĀ-RUA katoa ngā rangitūhāhā! He mea WHAKAPIKI e Tāne, e Tāwhaki, e wai rānei hai tiki atu i ngā taonga o ngā Kete Wānanga; hai mea tākoha ki te iwi noho whenua. Nā reira, ko tāku e mea ana – ahakoa e nōhia ana te whenua, e whanake tonu ana, e kau rānei i ngā wai ikeike… he tūnga tō te katoa i wēnei kaupapa whakarauora reo. Ko ngā rangi te taumata, ehara i te tangata. He pikinga reo, he ara kōpikopiko, he atua te haere – takina e ko!
